Μια ψυχαναλυτική και λογοτεχνική ανάγνωση του βιβλίου του Κώστα Στοφόρου

Εικονογράφηση Λίλα Καλογερή/εκδόσεις Διόπτρα

Ο Κώστας Στοφόρος επιστρέφει με μια ακόμα περιπέτεια από τη σειρά «Οι Κατάσκοποι της Γεωγραφίας», αυτή τη φορά συνδυάζοντας μαεστρικά το σκάκι, την Ιστορία και το μυστήριο. Το γκαμπί του Βασιλιά και το μυστήριο του Πολέριο είναι ένα καθηλωτικό παιδικό μυθιστόρημα που κινείται ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, στη φαντασία και τη γνώση, στη δράση και τη συναισθηματική ωρίμανση.

Το σχήμα της αναζήτησης και η αφηγηματική αρχιτεκτονική

Η διάρκεια του βιβλίου ακολουθεί το κλασικό μυθολογικό στοιχείο της αναζήτησης, όπου οι νεαροί ήρωες αποχωρούν από την «τάξη» και βρίσκονται στη «χαώδη αταξία», για να επιστρέψουν ξανά στην αρχική τους κατάσταση, όπως περιγράφει ο Northrop Frye (1957) στο Anatomy of Criticism. Το να ανακαλύπτεις το χειρόγραφο και να το ερμηνεύεις αποτελεί τον κύριο αφηγηματικό άξονα του βιβλίου, ένα θέμα που υποστηρίζεται από αστυνομικά στοιχεία και από μια ατμόσφαιρα παιχνιδιάρικης ανατροπής (Nikolajeva, 2005).

Το παιχνίδι του σκακιού ως μεταφορά: ψυχαναλυτική προσέγγιση

Το σκάκι, κυρίαρχο συμβολικό στοιχείο στο έργο, μπορεί να ειδωθεί ψυχαναλυτικά ως μεταφορά για το υποκείμενο που μαθαίνει να τοποθετεί, να χάνει και να κερδίζει . Δηλαδή, να εργάζεται με την έννοια της έλλειψης και της απώλειας. Σύμφωνα με τη θεωρία του Winnicott (1971), το παιχνίδι αποτελεί το μεταβατικό πεδίο μεταξύ της εσωτερικής πραγματικότητας και του εξωτερικού κόσμου. Έτσι, μέσα από το παιχνίδι του σκακιού, οι ήρωες δομούν τη φαντασιακή τους κυριαρχία επάνω σε μια πραγματικότητα που είναι γεμάτη αβεβαιότητα, επιλογές και «κινήσεις».

Η ίδια η Κρίστα λειτουργεί ως ένα υποκείμενο σε ανάλυση: καθώς η περιπέτεια προχωρά, μαθαίνει να κινείται ανάμεσα στη φαντασία και το γεγονός, στην απώλεια και την ερμηνεία, εγκαταλείποντας τη θέση του εξαρτημένου παιδιού και εισερχόμενη σε εκείνη του ηθικού φορέα δράσης. Όπως υποστηρίζει ο Freud στο The Uncanny (1919), η αποκάλυψη του οικείου μέσα στο ανοίκειο οδηγεί στην ψυχική ωρίμανση – μια διαδικασία που η ηρωίδα βιώνει σταδιακά.

Παιδική ταυτότητα και συλλογική μνήμη

Το βιβλίο εγγράφεται στον ευρύτερο χώρο της πολιτισμικής παιδικής λογοτεχνίας, όπου το παιδί γίνεται φορέας ανάκτησης της συλλογικής μνήμης. Η αναζήτηση του χειρογράφου του Πολέριο δεν είναι μόνο ένα σασπένς αφήγημα. Είναι και μια αναμέτρηση με την ιστορική λήθη, μια πρόσκληση στο παιδί να εμπλακεί με την πολιτισμική κληρονομιά. Η Κρίστα και ο Φίλιππος λειτουργούν ως «ενδιάμεσοι μεταφραστές» , μεταφέροντας το παρελθόν στο παρόν , ρόλος που, όπως σημειώνει η Maria Nikolajeva (2002), συναντάται συχνά στους παιδικούς ήρωες της μεταμοντέρνας λογοτεχνίας.

Εικονογράφηση και διακειμενικότητα

Η εικονογράφηση της Λίλας Καλογερή λειτουργεί όχι ως επεξηγηματικό εργαλείο αλλά ως σύγχρονος συνομιλητής του κειμένου. Με ονειρική, σχεδόν φαντασιακή διάθεση, υπογραμμίζει τη συναισθηματική κατάσταση των ηρώων και ενισχύει την υποκειμενικότητα της ανάγνωσης. Το παιδί-αναγνώστης καλείται να «διαβάσει» μέσα από τα σημεία – όχι μόνο τις λέξεις αλλά και τις εικόνες, δημιουργώντας δικές του συνδέσεις και διακειμενικές αναγνώσεις.

Λογοτεχνική ανάλυση

Η γραφή του Στοφόρου είναι άμεση και φιλική προς τον μικρό αναγνώστη. Χρησιμοποιεί καθημερινή γλώσσα, ζωντανούς διαλόγους και χιουμοριστικά στοιχεία που διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η χρήση “ψηφιακής αφήγησης” στο τέλος του βιβλίου με μηνύματα τύπου chat, στοιχείο που εκσυγχρονίζει την αφήγηση και φέρνει τα παιδιά ακόμα πιο κοντά στους χαρακτήρες.

Θεματολογία και συμβολισμοί

Το σκάκι λειτουργεί όχι μόνο ως μέσο περιπέτειας, αλλά και ως μεταφορά για στρατηγική, λήψη αποφάσεων, ακόμα και για τις ανατροπές της ζωής. Η έννοια του “γκαμπί” (η θυσία ενός πιονιού για να κερδίσεις στρατηγικό πλεονέκτημα) αποτελεί έξυπνο μοτίβο που αντανακλά την ηθική διάσταση των επιλογών των παιδιών.

Εκπαιδευτική αξία

Το βιβλίο συνδυάζει παιδική λογοτεχνία με εκπαιδευτικό περιεχόμενο, καθώς εισάγει έννοιες γεωγραφίας, ιστορίας και πολιτισμού με διακριτικό και παιγνιώδη τρόπο. Ιδανικό για χρήση και σε σχολικά πλαίσια.

Συμπέρασμα

Το γκαμπί του Βασιλιά και το μυστήριο του Πολέριο δεν είναι απλώς ένα ευχάριστο παιδικό μυθιστόρημα. Είναι ένα πολυεπίπεδο έργο που ενσωματώνει ψυχαναλυτικούς συμβολισμούς, αφηγηματικά μοτίβα της κλασικής αναζήτησης και πολιτισμικά ερωτήματα για τη μνήμη, την αλήθεια και την παιδική φαντασία. Η λογοτεχνική εμπειρία που προσφέρει βασίζεται τόσο στην ψυχική επεξεργασία του ήρωα όσο και στην ενεργοποίηση του ίδιου του παιδιού-αναγνώστη ως ενεργού ερμηνευτή. Πρόκειται για μια σύγχρονη παιδική πεζογραφία που αξίζει να διαβαστεί με προσοχή – και ίσως και δεύτερη φορά.

Ενδεικτικές Βιβλιογραφικές Πηγές

• Freud, S. (1919). The Uncanny (Das Unheimliche).
• Nikolajeva, M. (2002). The Rhetoric of Character in Children’s Literature. Scarecrow Press.
• Nikolajeva, M. (2005). Aesthetic Approaches to Children’s Literature. Scarecrow Press.
• Winnicott, D. W. (1971). Playing and Reality. Tavistock Publications.
• Zipes, J. (2002). Sticks and Stones: The Troublesome Success of Children’s Literature from Slovenly Peter to Harry Potter. Routledge.