Το γέλιο, τα δόντια και η εξουσία

📘 Βιβλιογραφικά Στοιχεία

Τίτλος: Το Γελοίο ως Πολιτικό Εργαλείο: Φιλοσοφικό Σχεδίασμα
Συγγραφέας: Vicente Ordóñez Roig
Μετάφραση: Έφη Γιαννοπούλου
Έκδοση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023
Πρωτότυπη γλώσσα: Ισπανικά
Πρωτότυπος τίτλος: La risa como instrumento político. Esbozo filosófico
Βραβεύσεις: Εθνικό Βραβείο Δοκιμίου του Πανεπιστημίου Complutense

 Περίληψη του έργου

Ο Ισπανός φιλόσοφος Vicente Ordóñez Roig υπογράφει ένα δοκίμιο με φιλοσοφική, πολιτική και λογοτεχνική φόρτιση, στο οποίο το γέλιο αναλύεται όχι ως στιγμιαία ψυχαγωγία αλλά ως μηχανισμός εξουσίας, αποκάλυψης, σώματος και στρατηγικής. Ο συγγραφέας εξετάζει το γέλιο ως σημείο τομής ανάμεσα στην ελευθερία και την πειθαρχία, με αναφορές σε Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Κανέττι, Νίτσε, Μπαχτίν και άλλους.

Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τρία βασικά μέρη:

1. Το φιλοσοφικό και σημειολογικό υπόβαθρο του γέλιου (με υποκεφάλαια όπως Δόντια, Χαμόγελο, Γέλιο),

2. Την ιστορική και πολιτική του χρήση (π.χ. στην Αναγέννηση, τη νεωτερικότητα, τον Μπορχες, τη σατιρική στρατηγική),

3. Τον Νίτσε ως θεμελιωτή του τραγικού γέλιου και την εσωτερική του ανατροπή.

Πραγματολογικά και φιλοσοφικά στοιχεία

Το κείμενο διαπλέκει φιλοσοφία, ψυχανάλυση και πολιτική θεωρία, υποστηρίζοντας πως το γέλιο είναι ένας τρόπος να δείξεις τα δόντια σου χωρίς να δαγκώσεις — αλλά με σκοπό να επιβάλεις. Η αναφορά στα δόντια δεν είναι αισθητική· είναι υπαρξιακή. Το γέλιο γίνεται βιοπολιτικό εργαλείο (θυμίζοντας Φουκώ), θεατρική κίνηση υποταγής ή απόκρυψης (βλ. Lacan), αλλά και κρυμμένη απειλή με σώμα (κανετιανή οπτική).

Η σκέψη του Roig ξεφεύγει από τη στενή ψυχολογική ή κοινωνιολογική ανάλυση και βαδίζει σε έναν χώρο στοχαστικό, όπου το φιλοσοφικό νόημα δεν προσφέρεται σε αφηρημένα σχήματα, αλλά εδράζεται στο υλικό σώμα: στα χείλη, στα δόντια, στη σιωπή που προηγείται του γέλιου.

 Στυλ και λογοτεχνικότητα

Η γραφή του Roig, όπως μεταφέρεται έξοχα από την Έφη Γιαννοπούλου, δεν είναι η ψυχρή πρόζα του φιλοσόφου· είναι η θερμή ροή ενός στοχαστή που γράφει με τον ρυθμό της σκέψης. Οι εικόνες είναι έντονες, σχεδόν χειροπιαστές: στόματα που ανοίγουν, δόντια που ξεγυμνώνονται, χαμόγελα που σημαίνουν πολύ περισσότερα απ’ όσο δείχνουν.

Ο Roig δεν αποφεύγει τη μεταφορά, αντιθέτως: την καλλιεργεί, την αφήνει να πυκνώσει τη σκέψη χωρίς να την αδρανοποιεί. Η μετάφραση διατηρεί αυτή τη στιλιστική ενέργεια και ενίοτε την ενισχύει, κάνοντας το ελληνικό κείμενο να ρέει φυσικά, χωρίς να χάνει την ακαδημαϊκή του ακρίβεια.

 Κριτική προσέγγιση

Το μεγαλύτερο προτέρημα του βιβλίου είναι πως συνθέτει θεωρία και εμπειρία. Δεν μιλά απλώς για το γέλιο — το κατοικεί. Και δεν το εξιδανικεύει. Το αντιμετωπίζει ως εργαλείο δομής και ρήξης, ένταξης και αποπομπής, όπως συμβαίνει συχνά με κοινωνικούς μηχανισμούς που κρύβουν τη βία τους πίσω από ένα φαινομενικά αθώο προσωπείο.

Αν υπάρχει ένα αδύνατο σημείο, είναι ίσως η ελάχιστη εστίαση σε μη δυτικές πολιτισμικές εκφράσεις του γέλιου. Το βλέμμα είναι βαθιά ευρωπαϊκό, μορφωμένο και προνομιούχο. Όμως παραμένει ριζικά στοχαστικό και αυτοκριτικό.

Το γέλιο ως απωθημένη βία: Μια ψυχαναλυτική ανάγνωση του Vicente Ordóñez Roig

Το γέλιο, στην ανάλυση του Ordóñez Roig, δεν είναι αθώο. Δεν είναι καν αμυντικό. Είναι ένα σύμπτωμα. Ένα σωματικό σπασμό που εκλύεται όταν η ψυχή δεν αντέχει να πενθήσει, αλλά ούτε να εκραγεί. Το γέλιο εδώ δεν λειτουργεί απλώς ως απελευθέρωση της έντασης — όπως υποστήριζε ο Φρόυντ — αλλά ως εσωτερικευμένη εντολή εξουσίας: «γέλα, για να μην ουρλιάξεις».

 Το σώμα γελά όταν δεν του επιτρέπεται να θρηνήσει

Ο Roig μας δείχνει πως το στόμα, τα δόντια, το χαμόγελο είναι τόποι εγγραφής της εξουσίας στο σώμα. Στην ψυχαναλυτική ανάγνωση, αυτά είναι τα όργανα της “ενδιάμεσης ζώνης” — της ζώνης ανάμεσα στο Εγώ και το Άλλο. Όταν γελάς δείχνοντας τα δόντια, δεν γελάς απλώς. Αναπαριστάς τον κίνδυνο. Τον μαλακώνεις, αλλά δεν τον καταργείς. Τον κάνεις επιτρεπτό. Τον υπονοείς.

Το στόμα του γέλιου μοιάζει με το στόμα του τραύματος: ανοίγει απότομα, αφήνει κάτι να βγει, αλλά ποτέ ολοκληρωμένα. Κι έτσι, το γέλιο γίνεται κάτι πιο βαθύ από συναισθηματική αποφόρτιση. Γίνεται παραγόμενο υποκατάστατο του Άλλου: ένα σημαίνον που λειτουργεί εκεί όπου η αλήθεια δεν χωράει πια να ειπωθεί.

 Χαμόγελο: το superego με λευκά δόντια

Το χαμόγελο, στη σκέψη του συγγραφέα, είναι πιο επικίνδυνο από το γέλιο. Ενώ το γέλιο μπορεί να εκραγεί ανεξέλεγκτα, το χαμόγελο είναι πειθαρχημένο, σχεδόν ασκητικό. Δεν δείχνει απαραίτητα συναίνεση. Μπορεί να υποκρύπτει ειρωνεία, συγκατάβαση ή εξουσία.

Αυτό θυμίζει το φροϋδικό superego — εκείνη την εντολή που επιβάλλεται με τόνο φροντίδας, ενώ ταυτόχρονα συντρίβει την επιθυμία. Το χαμόγελο δεν είναι τίποτε άλλο από μια μάσκα ασφάλειας, πίσω από την οποία το ασυνείδητο λέει: δεν μπορείς να δείξεις την οργή σου, οπότε χαμογέλα. Ή όπως θα έλεγε ο Lacan: «ο Άλλος γελά μέσα από το στόμα μου».

 Το δόντι που λείπει: φαντασίωση απώλειας και επιθυμίας

Η εμμονή του Roig με τα δόντια —την απουσία, τη γυμνότητα, την αποκάλυψη— δεν είναι τυχαία. Στην ψυχαναλυτική γλώσσα, τα δόντια συνδέονται με την παραμόρφωση του Εγώ, με την παιδική φαντασίωση ευνουχισμού ή απώλειας. Το στόμα που γελά δεν είναι μόνο στόμα που επικοινωνεί· είναι στόμα που αποκαλύπτει μια τρύπα, μια έλλειψη, μια επιθυμία που δεν μπορεί να ειπωθεί.

Το δόντι, στο λόγο του Roig, γίνεται μεταιχμιακό αντικείμενο — κάτι ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό, στο ενσώματο και το συμβολικό. Το χαμόγελο, έτσι, παύει να είναι ευγενής πράξη και γίνεται ένδειξη διαρροής. Ένας δείκτης ότι το μέσα δεν χωράει πια μέσα.

Συμπέρασμα: γέλιο, μια ασυνείδητη μικροβία της εξουσίας

Το γέλιο του Roig δεν είναι λυτρωτικό. Είναι ένα έντεχνα συγκαλυμμένο σύμπτωμα: κάτι ανάμεσα σε πρόθεση, υποταγή και αμηχανία. Γελάμε επειδή δεν ξέρουμε πώς να σταθούμε απέναντι στο τραύμα. Γελάμε επειδή μας είπαν να γελάσουμε. Γελάμε, και στο βάθος, δεν γελάμε εμείς. Γελάει το υπερεγώ μέσα μας. Γελάει η εξουσία που μας διατρέχει.

Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται η ψυχαναλυτική δύναμη του βιβλίου: όχι στο χιούμορ, αλλά στο ρίγος που το συνοδεύει.

🧷 Γιατί αξίζει να διαβαστεί

Γιατί το γέλιο δεν είναι πάντα απελευθέρωση. Είναι και παγίδα. Είναι χειρονομία εξουσίας. Είναι ένας καθρέφτης που δείχνει δόντια, χωρίς να χαμογελάει.

Το βιβλίο του Roig είναι μια φλογερή υπενθύμιση πως ακόμη και το πιο καθημερινό αντανακλαστικό – το γέλιο – κουβαλάει μέσα του ιστορία, πολιτική, και κυρίως, θέση. Όταν γελάς, βρίσκεσαι πάντα σε ένα κάδρο. Είτε κοιτάζεις, είτε σε κοιτούν.