Ο Mαρσέλ Προυστ για τον Πνευματικό Ναρκισσισμό

«Η ανάγνωση δεν μας μεταμορφώνει όταν γίνεται χωρίς την ένθερμη προσπάθεια της καρδιάς μας.»
— Μαρσέλ Προυστ, Ημέρες Ανάγνωσης

Σε ένα από τα πιο λεπταίσθητα και στοχαστικά δοκίμια της παγκόσμιας γραμματείας, ο Μαρσέλ Προυστ στο Ημέρες Ανάγνωσης δεν μας μιλά απλώς για την αγάπη του για τα βιβλία, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο η ανάγνωση μπορεί να λειτουργήσει είτε ως μοχλός αυτογνωσίας είτε ως μάσκα πνευματικού ναρκισσισμού. Ο στοχασμός του δεν είναι ακαδημαϊκός· είναι υπαρξιακός. Και τα ερωτήματα που θέτει, πιο επίκαιρα από ποτέ.

Όταν το Βιβλίο γίνεται Καθρέφτης

Σε μια εποχή όπου η καλλιέργεια συχνά επιδεικνύεται, ο Προυστ τολμά να διαχωρίσει τον αυθεντικό αναγνώστη από τον επιδειξιομανή βιβλιόφιλο. Σχολιάζει με λεπτή ειρωνεία ότι «δεν αποδεικνύεται πως ένα ανώτερο πνεύμα είναι φίλος του βιβλίου» (σελ. 59), επισημαίνοντας ότι η σχέση με τα βιβλία δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε εγγυημένη.

Η ανάγνωση, λέει, δεν είναι αυτόματη μεταμόρφωση· δεν είναι κάτι που μας εξευγενίζει από μόνο του. Αν δεν συνοδεύεται από ψυχική εργασία, αν δεν «πέσει πάνω σε έδαφος γόνιμο», τότε **το φως της γνώσης πέφτει πάνω σε άψυχο χώμα» (σελ. 93).

 Ο Ναρκισσισμός της Καλλιέργειας

Αυτό που ο Προυστ θίγει — και που η ψυχανάλυση επιβεβαιώνει — είναι ο πνευματικός ναρκισσισμός: η τάση να χρησιμοποιούμε τη γνώση, τη λογοτεχνία ή την “κουλτούρα” ως επέκταση του Εγώ μας. Όχι ως τρόπο επαφής με τον Άλλον ή εμβάθυνσης στον εαυτό, αλλά ως μάσκα για να αισθανθούμε ανώτεροι, ως καθρέφτη στον οποίο φανταζόμαστε ότι είμαστε “εκλεκτοί”.

Η ψυχοδυναμική θεωρία (Kohut, Winnicott, Lacan) μας υπενθυμίζει ότι ο ναρκισσισμός είναι ένας τρόπος αυτορρύθμισης του Εγώ. Είναι το μαξιλάρι που δημιουργούμε για να μη βιώσουμε την ανεπάρκεια, τη ματαίωση, τη θνητότητα.

Ο πνευματικός ναρκισσιστής δεν διαβάζει για να κατανοήσει — διαβάζει για να φαίνεται ότι γνωρίζει. Δεν συγκινείται· επιδεικνύεται. Δεν μεταμορφώνεται· επιβεβαιώνεται.

Ο Αντίλογος του Προυστ

Ο Προυστ προτείνει μια ριζικά διαφορετική στάση:

• Η ανάγνωση είναι πράξη ταπεινότητας.

• Είναι η είσοδος σε κάτι που μας υπερβαίνει.

• Είναι έρωτας, όχι ιδιοκτησία.

Όπως το παιδί χρειάζεται τη μητέρα όχι για να την κυριαρχήσει αλλά για να υπάρξει, έτσι και ο αναγνώστης χρειάζεται το κείμενο όχι για να το ελέγξει, αλλά για να ανοιχτεί στο Άγνωστο. Και αυτό προϋποθέτει μια αλήθεια: να είμαστε διατεθειμένοι να χάσουμε τον εαυτό μας — όχι να τον περιφέρουμε.

 Γιατί αυτό μας αφορά σήμερα

Στον ψηφιακό μας κόσμο, όπου οι λίστες ανάγνωσης είναι εργαλείο προβολής και η κουλτούρα συχνά αντικείμενο κατανάλωσης, ο λόγος του Προυστ λειτουργεί προφητικά. Μας υπενθυμίζει πως η αληθινή ανάγνωση δεν φαίνεται — αλλά μεταμορφώνει. Δεν χειροκροτείται· εσωτερικεύεται.

Και τελικά, δεν είναι το βιβλίο που κάνει τον άνθρωπο — αλλά ο άνθρωπος που γίνεται βιβλίο μέσα από την ανάγνωση.

 Διαβάζουμε όχι για να φαινόμαστε καλλιεργημένοι, αλλά για να παραμένουμε ευάλωτοι. Όχι για να γεμίσουμε, αλλά για να αδειάσουμε από αυτά που μας κρατούν πίσω.

 Ο Προυστ δεν μας καλεί να διαβάσουμε. Μας καλεί να μεταμορφωθούμε.