Πριν προχωρήσουμε: το παρόν κείμενο δεν γράφτηκε για να υποδείξει ποιοι είναι οι ηλίθιοι γύρω μας, ούτε να μας χαρίσει ένα ψευδές αίσθημα ανωτερότητας. Δεν είμαστε δικαστές, ούτε ανώτεροι από όλους τους άλλους…αυτό , μάλλον θα μας έβαζε αυτόματα σε μια από τις κατηγορίες του.
Αντίθετα, το η θεωρία αυτή προσπαθεί να κατανοήσει —και κάπου κάπου να σαρκάσει— ένα φαινόμενο στο οποίο ενδέχεται να συμμετέχουμε όλοι, έστω και στιγμιαία.
Με άλλα λόγια, δεν κοιτάμε «απέναντι». Κοιτάμε και προς τα μέσα.
Το σύντομο δοκίμιο του Carlo M. Cipolla «Οι Βασικοί Νόμοι της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας» είναι ένα κείμενο που προκαλεί ένα μείγμα έκπληξης και αναγνώρισης: είναι φαινομενικά σατιρικό, αλλά στην πραγματικότητα κουβαλά πυκνή αλήθεια. Σαν να ακούς έναν ηλικιωμένο θείο σου στο οικογενειακό τραπέζι να λέει “όλοι ηλίθιοι είμαστε”, αλλά μετά να συνειδητοποιείς ότι –για κακή σου τύχη– ίσως έχει δίκιο. Μέσα από αυτό το δοκίμιο, ο Cipolla ανοίγει ένα παράθυρο σε κάτι που όλοι βιώνουμε αλλά λίγοι ομολογούμε: η ηλιθιότητα δεν είναι απλώς ένα ελάττωμα χαρακτήρα. Είναι μια θεμελιώδης διαταραχή της κοινωνικής συνοχής.
Οι Πέντε Νόμοι και η λογική του παραλόγου
Ο Cipolla καταγράφει πέντε βασικούς νόμους – όχι σαν προτάσεις, αλλά σαν φυσικούς νόμους, τύπου βαρύτητας:
- Υποτιμάμε συνεχώς τον αριθμό των ηλιθίων γύρω μας.
- Η ηλιθιότητα δεν κάνει ταξικές διακρίσεις.
- Ο ηλίθιος προκαλεί ζημιά χωρίς να κερδίζει τίποτα.
- Οι υπόλοιποι τον υποτιμούν – και το πληρώνουν.
- Είναι πιο επικίνδυνος κι από τον κλασικό κακοήθη χαρακτήρα.
Κι όλα αυτά χωρίς να χρειαστεί ο Cipolla να φωνάξει ή να καταγγείλει – απλώς περιγράφει. Ο ηλίθιος είναι παντού, λέει, και το χειρότερο; Δεν το ξέρει. Εσύ όμως, καλείσαι να το ξέρεις.
Και κάπου εδώ τίθεται το ερώτημα: πώς ξέρει ο ίδιος ο συγγραφέας ότι δεν ανήκει στην κατηγορία που περιγράφει;
Η απάντηση ίσως δεν είναι τόσο καθησυχαστική όσο θα θέλαμε. Ίσως –παραδόξως– κανείς να μη μπορεί να είναι σίγουρος. Κι αυτή είναι η πιο υποδόρια ειρωνεία του κειμένου.
Η ψυχολογική διάσταση: Dunning-Kruger και άλλα γνώριμα τέρατα
Δεν χρειάζεται να έχεις τελειώσει ψυχολογία για να νιώσεις ότι κάτι “δεν πάει καλά” με τους ανθρώπους που δεν ξέρουν πόσο λίγο ξέρουν. Το 1999, οι Dunning και Kruger το είπαν καθαρά: όσοι δεν έχουν επάρκεια, συχνά νομίζουν πως είναι αυθεντίες. Σαν να βλέπεις κάποιον να οδηγεί με σπασμένα φρένα και να σου κάνει σινιάλο να πας πιο σιγά. Ο Cipolla, με τον δικό του ιταλικό σαρκασμό, το είχε πει δεκαετίες πριν.
Πέρα από αυτό, το κείμενο σχετίζεται και με άλλες νοητικές στρεβλώσεις:
- Την πίστη ότι όλοι συμφωνούν μαζί μας (false consensus).
- Την ιδέα ότι καταλαβαίνουμε πλήρως κάτι, ενώ δεν έχουμε ιδέα πώς λειτουργεί (π.χ. το WiFi).
- Την τάση να προσποιούμαστε ότι δεν κάναμε λάθος, μόνο και μόνο για να μην παραδεχτούμε ότι κάναμε λάθος (γνωστική ασυμφωνία).
Φιλοσοφικό υπόβαθρο: ειρωνεία με σκεπτικισμό, όχι απόγνωση
Ο Cipolla δεν είναι μισάνθρωπος. Είναι αποστασιοποιημένος παρατηρητής που έχει φάει αρκετή ηλιθιότητα στη ζωή του για να ξέρει ότι δεν ξεριζώνεται. Κάπου ανάμεσα στον Nietzsche και τον καθημερινό σαρκασμό του TikTok, ο Cipolla αποτυπώνει το πώς η ανθρώπινη ανοησία μοιάζει περισσότερο με φυσικό φαινόμενο, παρά με ηθική εκτροπή. Και ίσως για αυτό ακριβώς είναι τόσο επικίνδυνη – γιατί δεν συνοδεύεται ούτε από κακία, ούτε από πρόθεση. Μόνο από αφέλεια. Ή τύφλωση.
Η ηλιθιότητα στην εποχή του scroll και του story
Αν ο Cipolla ζούσε σήμερα, πιθανότατα θα είχε φτιάξει ένα καυστικό Reels ή ένα meme με το διάγραμμα της ηλιθιότητας. Δυστυχώς –ή ευτυχώς– το έκανε βιβλίο. Σε μια εποχή που η γνώμη προέχει της γνώσης, που τα “debates” στο Instagram θεωρούνται επιστημονικός διάλογος, η ανάλυση του Cipolla γίνεται πιο χρήσιμη από ποτέ. Οι ηλίθιοι έχουν πλατφόρμα. Και όσο τους υποτιμάμε, τόσο θα τους αφήνουμε να καθορίζουν κανόνες, αφηγήσεις και… εκλογικά αποτελέσματα.
Η ψυχανάλυση του “ηλίθιου” του Cipolla
Από τη σκοπιά του Freud, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ηλιθιότητα, όπως την περιγράφει ο Cipolla, ίσως αποτελεί μια πρωτογενή άρνηση της πραγματικότητας — ένα είδος απώθησης που διατηρεί το Εγώ ασφαλές από την οδυνηρή συνειδητοποίηση της αδυναμίας ή της άγνοιας. Η τάση να βλάπτεις τους άλλους χωρίς συνείδηση, μπορεί να απωδωθεί ως αποτέλεσμα ενός ναρκισσιστικού τραύματος: μια εκδραμάτιση που συγκαλύπτει την εσωτερική σύγχυση.
Για τον Winnicott, ο ηλίθιος ίσως είναι εκείνος που δεν ανέπτυξε ποτέ ένα “αληθινό εαυτό”. Λειτουργεί με βάση εξωτερικά σχήματα, χωρίς επεξεργασία, χωρίς εσωτερική ζωή που να επιτρέπει επαφή με το συναίσθημα και την ευθύνη. Αντί για δημιουργικότητα, επιλέγει την επανάληψη.
Από τη μεριά του Adler, η ηλιθιότητα θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως μια παθολογική αντίδραση στο αίσθημα κατωτερότητας. Αντί για δημιουργική υπεραναπλήρωση, έχουμε μια επικίνδυνη απλοποίηση: το άτομο επιλέγει να μειώσει τους άλλους ή να τους βλάψει, ώστε να μην αισθάνεται μειονεκτικά. Δεν προοδεύει αλλά συγκρούεται. Και αυτό, τελικά, διαλύει τον κοινωνικό ιστό. Εκεί όπου ο Adler έβλεπε την ύψιστη ανθρώπινη αξία.
Ο Rogers, ,όμως, τι θα έλεγε;
Νομίζω ότι :
Δεν θα χρησιμοποιούσε τη λέξη «ηλίθιος»
Ο Rogers πίστευε στην άνευ όρων αποδοχή (unconditional positive regard). Θα τον ενοχλούσε μια τόσο φορτισμένη, υποτιμητική λέξη. Δεν θα έβλεπε τον άνθρωπο ως «κατώτερο», αλλά ως κάποιον που δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί πλήρως ή που βιώνει δυσκολίες στο να κατανοήσει και να εκφράσει τον εαυτό του αυθεντικά.
2. Θα εστίαζε στην έλλειψη αυθεντικότητας
Ο «ηλίθιος» του Cipolla —που βλάπτει χωρίς να καταλαβαίνει— ίσως για τον Rogers να είναι ένα άτομο αποκομμένο από τον πραγματικό του εαυτό (real self), αναγκασμένο να λειτουργεί μέσα από μάσκες και αμυντικά μοτίβα που προήλθαν από μη αποδεκτικές εμπειρίες.
3. Θα αναρωτιόταν: «Τι χρειάζεται αυτός ο άνθρωπος για να ανθίσει;»
Αντί να τον κατηγορήσει ή να τον κατατάξει, ο Rogers θα προσπαθούσε να καταλάβει πώς και γιατί βρέθηκε κάποιος να λειτουργεί χωρίς συναίσθηση. Και πιθανώς να έλεγε:
«Όταν ένα άτομο νιώθει βαθιά αποδεκτό, τότε μπορεί να αρχίσει να αποδέχεται και τον εαυτό του. Από εκεί ξεκινά η αλλαγή.»
Και τώρα;
Ο Cipolla δεν μας λέει ν΄ απομονώσουμε την ηλιθιότητα – αυτό δεν γίνεται. Μας λέει να την αναγνωρίσουμε. Και ενίοτε, να την αποφύγουμε. Ή, έστω, να την κρατήσουμε μακριά από μικρόφωνα, κάμερες και εξουσία.
Όσο για το αν κι εμείς είμαστε ηλίθιοι – αυτό είναι ένα ερώτημα που καλό θα ήταν να μας βασανίζει λίγο πιο συχνά.
Και αν λοιπόν έχετε πιάσει τον εαυτό σας να διαβάζει αυτό το κείμενο κουνώντας συγκαταβατικά το κεφάλι… σταματήστε. Μπορεί ήδη να μπήκατε στο διάγραμμα του Cipolla.
Bιβλίο Εξώφυλλου
Συγγραφέας: ΤΣΙΠΟΛΑ, ΚΑΡΛΟ Μ.
Έτος έκδοσης: 2012
ISBN: 978-960-04-4325-7
ΣΕΛ.: 96
Σχήμα: 11 Χ 16,7
Τίτλος πρωτοτύπου: The Basic Laws of Human Stupidity
Γλώσσα πρωτοτύπου: Αγγλικά
Μετάφραση: Πολυκανδριώτης, Γιάννος
Βάρος: 105.00 γραμ.
Μαλακό εξώφυλλο
