Η Εξάντληση ως Κατάσταση του Είναι: Μια ανάγνωση της Κοινωνίας της Κόπωσης
Στην εποχή της επιτελεστικότητας, της διαρκούς αυτοβελτίωσης και της θορυβώδους διαθεσιμότητας, ο Μπιούνγκ-Τσουλ Χαν τολμά να προφέρει την ενοχλητική αλήθεια: η υπερκόπωση δεν είναι το σύμπτωμα της αδυναμίας, αλλά το αποτέλεσμα της υπερδύναμης. Η Κοινωνία της Κόπωσης (2010/2015) δεν είναι ένα ακόμα φιλοσοφικό δοκίμιο· είναι ένας καθρέφτης στον οποίο αντικρίζουμε τη θεσμοθετημένη εξάντληση ως νέο κανόνα της ύπαρξης.
«Η κοινωνία της κόπωσης δεν είναι πλέον η κοινωνία της πειθαρχίας, αλλά η κοινωνία της επίδοσης. Οι κάτοικοί της είναι επιχειρηματίες του εαυτού τους» (σελ. 21).
Ο Χαν ξεκινά με τη διάκριση ανάμεσα στις “ανοσολογικές κοινωνίες” του Φουκώ, στις οποίες κυριαρχεί η απαγόρευση και η καταστολή, και στις “νευρωνικές κοινωνίες”, όπου η βία είναι θετική, αποδοτική και εσωτερικευμένη. Δεν μας επιβάλλεται πια να υπακούμε· επιλέγουμε να υπεραποδίδουμε. Η υποταγή έχει μεταλλαχθεί σε αυτοεκμετάλλευση, και το «πρέπει» έχει ενσωματωθεί ως ψευδαίσθηση ελευθερίας.
Η ψυχαναλυτική εξάντληση: από το Υπερεγώ στο super-you
Η κοινωνία της κόπωσης είναι κατά βάση μια κοινωνία του Υπερεγώ χωρίς Άλλο. Η λακανική δομή καταρρέει, όχι επειδή λείπει ο Νόμος, αλλά επειδή έχει αφομοιωθεί απόλυτα. Το άτομο επιβλέπει τον εαυτό του. Όπως λέει ο Χαν:
«Σήμερα, όλοι είναι εργάτες και αφεντικά ταυτόχρονα, θύτες και θύματα μαζί» (σελ. 24).
Η κατάθλιψη —όχι η παράνοια, ούτε η υστερία— είναι το σημείο καμπής. Το υποκείμενο δεν παλεύει με τον καταπιεστή, αλλά με τον ίδιο του τον εαυτό. Η φροϋδική έννοια της “μεταβίβασης” αντικαθίσταται από ένα νέο σχήμα: μια ψευδής εγγύτητα με το Ιδεώδες του Εγώ. Δεν υπάρχει πια κενό· υπάρχει μόνο ένας διαρκής αγώνας να καλυφθεί κάθε σιωπή με απόδοση.
Ο καλλιτέχνης της πείνας του Κάφκα, τον οποίο ο Χαν επικαλείται (σελ. 88), δεν πεινά επειδή δεν έχει τροφή· πεινά για νόημα. Και αυτό τον φέρνει στον πυρήνα της κόπωσης ως υπαρξιακής εμπειρίας: δεν είναι απλώς εξάντληση δυνάμεων. Είναι η εμπειρία της ανυπαρξίας μέσα από την υπερπαρουσία.
Η φιλοσοφία της μη δράσης
Ο Χαν εισάγει τον Μπάρτλμπυ του Μέλβιλ ως ήρωα της άρνησης. Το «θα προτιμούσα όχι» είναι το πιο ριζοσπαστικό φιλοσοφικό μότο του 21ου αιώνα. Σε αντίθεση με τον homo economicus, που κινείται εντός μιας λογικής cost-benefit, ο Μπάρτλμπυ είναι το ον που δεν παίζει. Στην ψυχαναλυτική ανάγνωση, πρόκειται για τον Υποκείμενο που αποσύρεται από την συμβολική τάξη, όχι ως άρνηση του Νόμου, αλλά ως άρνηση της ερμηνείας.
Ο Χαν γράφει:
«Ο Μπάρτλμπυ αρνείται όχι απλώς να εκτελέσει μια πράξη, αλλά αρνείται να πράξει γενικώς. Η άρνησή του δεν είναι επαναστατική. Είναι υπαρξιακή» (σελ. 93).
Αυτή η μη-πράξη δεν είναι αδυναμία, αλλά δύναμη μη συμμετοχής. Είναι το αρνητικό μιας κοινωνίας που έχει χάσει την έννοια της σιωπής, της περισυλλογής και —τελικά— της ανθρώπινης ουσίας.
Το σώμα ως τόπος παραγωγής και κρίσης
Η κοινωνία της επίδοσης δεν εξαντλεί μόνο το μυαλό, αλλά και το σώμα. Ο Χαν κάνει λόγο για μια «νευρωνική βία» (σελ. 41), η οποία δεν δρα καταστρεπτικά, αλλά αναλωτικά. Το burnout δεν είναι η κατάρρευση από πίεση. Είναι η έκρηξη από υπερβολική εσωτερική επιταγή.
Ο Φουκώ μιλούσε για τη μικροφυσική της εξουσίας· ο Χαν δείχνει την νανοφυσική της κόπωσης. Στο επίπεδο του κυττάρου, η κοινωνία μας παράγει όχι πολίτες, αλλά μονάδες καύσης. Ο Άνθρωπος της Εργασίας έχει δώσει τη θέση του στον Άνθρωπο του Ιδιωτικού Project.
Συμπεράσματα: Η αντίσταση δεν είναι έργο
Το βιβλίο του Χαν δεν είναι ένα κάλεσμα για επανάσταση, αλλά για σιωπή. Η κόπωση είναι το υπαρξιακό σύμπτωμα μιας ανθρωπότητας που αρνείται να ξεκουραστεί, να μη δράσει, να είναι απλώς. Όπως ο ίδιος λέει στο τέλος:
«Η κοινωνία της κόπωσης θα πεθάνει από μια καρδιακή προσβολή της ψυχής» (σελ. 112).
Ίσως η αντίσταση σήμερα δεν είναι η διεκδίκηση, αλλά η παραίτηση από τον εαυτό ως προϊόν. Ο νέος ήρωας δεν είναι ο παραγωγικός, αλλά ο σιωπηλός. Εκείνος που μπορεί ακόμα να σταθεί απέναντι στον κόσμο και να πει —όπως ο Μπάρτλμπυ—: «Θα προτιμούσα όχι».
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
-
Han, B.-C. (2015). Η Κοινωνία της Κόπωσης. Μετάφραση: Γ. Καράμπελας. Αθήνα: Opera.
-
Foucault, M. (1977). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. New York: Pantheon.
-
Freud, S. (1923). The Ego and the Id.
-
Lacan, J. (1977). Écrits: A Selection. London: Tavistock.
-
Arendt, H. (1958). The Human Condition. Chicago: University of Chicago Press.
-
Kafka, F. (1922). A Hunger Artist.
